فرش خراسان چه ویژگی هایی دارد؟

فرش دستباف یکی از صنایع دستی با ارزش ایرانی است که در تمامی مناطق ایران زنان و مردان بسیاری مشغول به فعالیت در این حرفه هستند. تولید و بافت فرش در تمامی شهر های خراسان از منابع مهم درآمد مردمان این مناطق است. علت این مسئله شرایط آب و هوایی این مناطق است که در بیشتر فصول سال دچار خشک سالی می شوند. به همین دلیل حرفه اصلی مردان و زنان این مناطق تولید فرش و بافت فرش است. در این نوشتار قصد داریم درباره ویژگی فرش خراسان اطلاعاتی در اختیار شما قرار دهیم.

تاریخچه فرش خراسان و مشهد

خراسان یکی از مناطق مهم تولید فرش در ایران است که تعداد بسیار زیاد کارگاه های فرش ، گویای اهمیت و گستردگی تولید فرش در این منطقه هستند. به طور کلی در خراسان بیشتر از ۲۰۰ هزار کارگاه قالی بافی با بیشتر از ۴۰۰ هزار بافنده مشغول فعالیت هستند. این هنر بیشتر از ۱۵۰۰ سال است که در منطقه خراسان وجود دارد و هر روز پویاتر می شود. گفته می شود که فرش پازیریک ، قدیمی ترین فرش جهان در منطقه خراسان بافته شده است. همین مسئله به خوبی نشان دهنده قدمت و سابقه طولانی قالیبافی در این منطقه است.

خراسان در ادوار مختلف تاریخی و از زمان سلطنت شاهرخ میرزا در سلسله تیموریان تا به امروز فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته است. در دوران صفویه با اوج شکوفایی رسید و در زمان قاجار کمی رو به افول رفت. در حال حاضر نیز توجه گسترده ای به فرش این منطقه شده است. آنچه که ویژگی فرش خراسان و باعث تمایز آن از فرش سایر مناطق می شود ، نقوش گرم ، زیبا و نوع بافت آن است.

ویژگی فرش خراسان در طرح و رنگ

سرزمین خراسان از شرایط آب و هوایی خاصی برخوردار است. وجود مراتع وسیع در این منطقه موجب گستردگی مراکز پرورش دام شده است. به همین دلیل پشم استفاده شده در بافت فرش دستبافت خراسان از نوع مرغوب و با کیفیت است. انتخاب پشم مرغوب در بافت گره را می توان ویژگی فرش خراسان دانست.

رنگ های به کار رفته در فرش دستبافت این منطقه کاملا طبیعی هستند و منشا گیاهی دارند. به طور مثال برای تهیه رنگ سیاه از پوست گردو استفاده می شود. رنگ ماستی ( آبی ) ، دوغی ( آبی کمرنگ ) ، گل خار ( صورتی ) ، لاکی ( قرمز ) ، فولادی ( آبی کمرنگ ) ، کاهی ( کرم و نخودی ) ، آتشی( قرمز روشن ) ، سرمه ای ، خاکی ، سفید و سبز طیف گسترده رنگ هایی هستند که در بافت فرش این مناطق به کار می رود.

از نکات جالب توجه و ویژگی فرش خراسان طرح های به کار رفته در بافت فرش است. در گذشته های دور از نقوش انسانی و حیوانی همراه با نقش ترنج در بافت فرش استفاده می شد؛ اما امروزه از نقش ماهی یا هراتی استفاده می شود. نقش هراتی نوعی از طرح گل تزیینی است که در یک لوزی قرار گرفته و چهار برگ تیز دارد.

طرح های رایج دیگر این منطقه به سه دسته کلی طرح های ریزه ماهی ، ربعی سعدی و بته جقه تقسیم می شوند که هر کدام ویژگی فرش خراسان را به شکلی نشان می دهد. به طور مثال طرح بته جقه فاقد لچک ترنج است و در تمامی فرش طرح گل و برگ ریز دیده می شود. البته به جز این سه طرح کلی در روستاهای منطقه خراسان طرح های کله اسبی ، محرمات ، خشتی و هفت رنگ نیز بافته می شود.

ویژگی فرش مشهد

بیشتر قالی های بافته شده در این منطقه دارای طرح ترنج و تصویر هستند و در اطراف زمینه نیز با کمک طرح لچک و گلدان هایی تزیین شده است. اما ویژگی فرش مشهد استفاده از طرح افشان یا لچک ترنج در آن است. به طور کلی به استناد کتاب فرش نامه ایران ، در بافت فرش های مرغوب از نقشه لچک ترنج استفاده می شود.

این مسئله در بافت فرش مشهد به خوبی رعایت شده و باعث تمایز این فرش نسبت به فرش سایر مناطق ایران شده است. فرش مشهد از نظر رنگ بندی نیز اصالت ، گرما و زیبایی خود را حفظ کرده است. مایه های متنوع و گوناگون رنگ قرمز مانند قرمز تیره ، خرمایی و ارغوانی در این فرش به وسعت زیاد استفاده می شود.

علاوه بر آن در تهیه رنگ نیز غالبا از مواد در طبیعی مانند پوست گردو ، پوست انار و اسپرک استفاده می شود. اما در صورتی که نتوان رنگ مورد نظر را با روش طبیعی به دست آورد ، از رنگ های شیمیایی با کیفیت برای رنگرزی نخ فرش استفاده می شود.

ویژگی فرش خراسان جنوبی

این استان با توجه به وسعت گسترده ای که دارد ، به چندین شهرستان بزرگ تقسیم می شود. همه این شهرستان ها در تولید فرش دستباف فعال هستند؛ اما شهر بیرجند در این زمینه به شهرت زیادی دست یافته است. ویژگی فرش خراسان جنوبی و شهر بیرجند در طرح های یکنواخت این منطقه است.

نقش ماهی هراتی ، افشان ، خشتی و لچک ترنج استفاده بیشتری نسبت به سایر نقوش فرش ایرانی دارند. در تولید و رنگرزی نخ فرش نیز رنگ های کبود ، سرمه ای ، ماسی ، کرمی ، سبز ، علفی ، خاکی ، پسته ای ، لاکی ، گل خاری ، شتری ، گل انار ، زرد کاهی و شکلاتی استفاده می شود.

فرش این منطقه عمدتا چله پنبه ، خامه پشمی و گل ابریشم است. ترکیب این نوع سه نخ به همراه طرح ها و رنگ های زیبا ، فرشی با اصالت ، زیبا و با کیفیت را ایجاد می کند و موجب ویژگی فرش خراسان جنوبی و تمایز آن نسبت به سایر مناطق می شود. همچنین استفاده از گره فارسی برای بافت فرش موجب لختی ، نرمی و لطافت بیشتر فرش خراسان جنوبی شده است.

تولید فرش ماشینی در خراسان

مردم منطقه خراسان از دیرباز به تولید فرش اشتغال داشتند و در حال حاضر نیز این منطقه علاوه بر تولید فرش دستباف در تولید فرش ماشینی نیز به پیشرفت قابل توجهی دست پیدا کرده است. استفاده از دستگاه های به روز و مدرن در بافت فرش ماشینی موجب شده است که فرش های ماشینی با کیفیت و مرغوبی تولید و روانه بازار مصرف شود.

در بافت فرش ماشینی از چند نوع نخ آکریلیک ، پشمی و پلی استر استفاده می شود که هرکدام مزایای خاص خود را دارند. اما استفاده از نخ اکریلیک موجب مرغوبیت و طول عمر فرش ماشینی می شود. نخ آکریلیک با توجه به کیفیت ، دوام و درخشندگی بالایی که دارد ، پرزدهی بالایی نیز دارد. اما در حال حاضر با استفاده از فناوری هت ست در تولید فرش ماشینی خراسان این مشکل به راحتی برطرف شده است.

فرش ماشینی خراسان در طرح ها ، رنگ های متفاوت و در انواع 500 شانه ، 700 شانه ، 1000 شانه ، 1200 شانه ، و 1500 شانه تولید و روانه بازار مصرف می شود. توجه به تنوع ، تراکم و کیفیت فرش موجب شده است که بازار فرش ماشینی تولیدی در خراسان و مشهد یکی از مهم ترین و معروف ترین بازارهای فرش ماشینی در کشور باشد.

سخن پایانی

منطقه خراسان یکی از مناطق فعال در زمینه تولید فرش دستباف و ماشینی است هر کدام از شهرهای خراسان مانند بیرجند و مشهد فرش متمایز با طرح ها و نقوش زیبا تولید می کنند. این امر مهمترین ویژگی فرش خراسان محسوب می شود و موجب تمایز آن نسبت به فرش سایر مناطق ایران شده است. علاوه بر آن با توجه به رشد و تحول دستگاه های بافت فرش ماشینی کارخانه های متعددی در این استان فعال هستند و به تولید فرش ماشینی اشتغال دارند و فرش های با کیفیت و مرغوبیت تولید می کنند.