کشور ایران مهد هنرهای دستی و از جمله هنر صنعت زیبای قالی بافی است. شهرهای مختلف ایران با توجه به شرایط آب و هوایی متفاوتی که دارند و منابعی که در دست دارند به تولید فرش دستباف مشغول هستند. یکی از مناطق مهم و جالب توجه در تولید فرش ، منطقه ترکمن صحرا است. ویژگی خاص آب و هوایی این منطقه ، آداب و رسوم و منابع اولیه در دسترس موجب ویژگی فرش ترکمن و تمایز آن نسبت به فرش دستبافت سایر مناطق ایران شده است. در این مقاله قصد داریم درباره خصوصیات فرش ترکمن و نقشه ها و طرح های این فرش اطلاعاتی در اختیار شما قرار دهیم.
تاریخچه فرش ترکمن
سرزمین ترکمن صحرا منطقه کوهستانی ، وسیع با فلات های بزرگ و گسترده است. مردم این منطقه با توجه به شرایط آب و هوایی خاص آن از گذشته زندگی ساده داشتند و بیشتر به صورت چادرنشینی زندگی می کردند. از گذشته زنان ترکمن در بافت فرش فعال بودند؛ ولی در ابتدا فرش ها بیشتر جنبه کاربردی داشته و ارزش هنری چندانی نداشتند. اما بعدها نگرش نسبت به بافت فرش و نقوش آن تغییر کرد؛ در نتیجه فرش ترکمن نیز به اثری هنری و با ارزش تبدیل شده است.
مردم ترکمن به صورت قبیله ای زندگی می کنند و بزرگ ترین قبیله ترکمن تکه های یورت نشین هستند. هر کدام از طوایف ترکمن فرش هایی با طرح های متفاوت می بافند. اما آنچه که ویژگی فرش ترکمن در میان تمامی قبایل ترکمن است ، استفاده از رنگ استاندارد سرخ به صورت غالب است.
رنگ و طرح قالی ترکمن
یکی از فاکتور های بسیار مهم در هر فرش توجه به تنوع رنگی آن است. در گذشته برای رنگرزی نخ فرش ترکمنی فقط رنگ های گیاهی و سنتی به کار می رفت. استفاده از گیاهانی مانند پوست انار ، پوست گردو ، برگ مو ، اسپرک و روناس برای رنگرزی خامه فرش رواج بیشتری داشت؛ اما در حال حاضر رنگ های شیمیایی نیز در برخی موارد استفاده می شود.
برای تولید فرش ترکمن از رنگ های سفید ، سیاه ، لاکی ، سبز تیره و لاکی متمایل به زرد استفاده می شود و به طور کلی رنگ در قالی ترکمن محدود به چند رنگ است. البته در حال حاضر با تلاش و کوشش هنرمندانی مانند محمد نیازی تنوع رنگی محدود فرش ترکمن به ۱۲ رنگ رسیده است. این مسئله موجب تنوع و رشد بیشتر فرش ترکمن شده است.
زنان ترکمنی مهارت و ذوق فراوانی در بافت فرش دارند و از آن برای تزیین و زیباسازی آلاچیق و خانه های خود استفاده می کنند. نکته جالب توجه درباره طرح فرش ترکمن ، نقش های اصیل تکراری است. به عبارت بهتر از تکرار یک یا چند نقش ، طرح فرش ترکمن تشکیل می شود. آنچه که منشا طرح فرش ترکمن است ، نقشه های ذهنی هنرمندان است. هنری که به دور از تقلید است و خلاقیت ذهن هنرمند ترکمنی بر روی تارهای قالی می نشیند.
از جمله نقش های فرش ایرانی که در بافت قالی ترکمن مورد توجه است ، می توان به طرح های نقش عقرب ، ماری گول ، درناق گول ، قافسه گول ، شاخ قوچ ، انسی ، قزل ایاق ، توینگ گول ، قوش گول ، آوغان گولو تاج خروس اشاره کرد. البته در میان تمامی نقش های بافته شده در قالی ترکمنی نقش ماری گول نقشی مذهبی است که نسبت به سایر نقوش استفاده بیشتری دارد.
نوع بافت و گره در فرش ترکمن
از جمله خصوصیات فرش ترکمن می توان به تار و پود آن اشاره کرد. در اکثر فرش های دستبافت سایر مناطق ایران از تار و پود پنبه در بافت فرش استفاده می شود. اما جالب است که تار و پود قالی ترکمن از جنس پشم گوسفند است.
زنان ترکمنی برای بافت فرش از دار افقی استفاده می کنند و چون درون آلاچیق و چادرهای خود فرش می بافند ، بیشتر دارهای قالی کوچک به کار می برند. در نتیجه در قالی ترکمنی شاهد فرش هایی در ابعاد کوچک و قالیچه هستیم. در حال حاضر مردم ترکمن بیشتر پیش قارچین می بافند و تقریبا بافت سایر قالی ها را به فراموشی سپردند.
شیرازه در قالی ترکمن از نوع فارسی است و بیشتر فرش ها درشت بافت با رجشماری بین ۴۰ تا ۵۰ هستند. از جمله خصوصیات فرش ترکمن تعداد پود استفاده شده در بافت فرش است. در اکثر فرش های دستبافت سایر نقاط ایران از دو نوع پود نازک و ضخیم در بافت فرش استفاده می شود. اما ویژگی فرش ترکمن این است که فقط از پود نازک بعد از هر رج به کار می رود. این مسئله موجب لختی ، نرمی و انعطاف بیشتر فرش شده است.
در بافت قالی ترکمن گره ترکی کاربرد بیشتری دارد و پرداخت فرش نیز به صورت کاملا گوشتی و پرز دار صورت می گیرد. این مسئله نیز موجب گرمای بیشتر قالی ترکمنی خواهد شد. فرش ترکمن از یک حاشیه بزرگ و چند حاشیه کوچک تشکیل شده که به حاشیه بزرگ آن اعلم (رنگین کمان) گفته می شود. با وجود اینکه در طرح فرش ترکمن سادگی موج می زند ، اما تعداد طرح های بسیار زیادی در این فرش به کار می روند.
نقش فرش ترکمن
به طور کلی نقش فرش ترکمن در حدود ۸۱۱ نقش است. البته هرکدام از طوایف ترکمنی از تعدادی طرح به مقدار بیشتر در بافت قالی استفاده می کنند. به طور مثال طایفه تکه بیشتر از نقش ماری گول در بافت بهره می برند. طایفه ارساری از نقش گلی گول استفاده می کند و طایفه ی یموت آینه گول ، دورناق گول و قاپسر گول در نقش فرش ترکمن به میزان بیشتری استفاده می کند. هر کدام از این طرح ها نشان و نمادی از طبیعت هستند که در طرح فرش ترکمن ظهور و بروز کرده است. در تصویر زیر طرح ماری گول بر روی فرش ترکمنی بافته شده است.
فرهنگ قالی ترکمنی
ویژگی فرش ترکمن را باید فرهنگ خاص زنان بافنده این نوع فرش دانست. یک زن ترکمن در هنگام بافت فرش و شانه زدن آن نغمه هایی را زمزمه می کند و برای کودکان لالایی می خواند. اگر موقع بافت قالی ترکمن یکی از تارهای فرش پاره شود ، قالی باف مقداری نخ سفید و سیاه را به هم می بافد و با نمک و ذغال درون یک پارچه بسته بندی کرده و جلوی دار قالی می بندد. تمامی این موارد نشانه پویایی ، شادابی و موج زندگی در طرح و نقش فرش ترکمن است.
کلام آخر
تمامی مناطق مختلف ایران به بافت فرش دستباف مشغول هستند و هرکدام از این فرش ها ویژگی های خاص خود را دارد. ویژگی فرش ترکمن توجه به اصالت نقوش ، زیبایی و طرح های خاص و گرم است. قالی ترکمن نماد کاملی از فرهنگ اصیل مردم ترکمن صحرا است که از رنگ سرخ به میزان زیادی در آن استفاده می شود.
