تاریخ و تمدن ما ایرانی ها به سال های بسیار دوری برمی گردد. زمانی که بیش از 90 درصد کشورهای امروزی هنوز به وجود نیامده بودند. از این رو تاریخچه بسیاری از صنایع در ایران نیز قدم زیادی دارد. احتمالاً برای تشریح تاریخچه صنعت نساجی در ایران نیز باید به دوران صحرانشینی و قبایل اولیه ایرانی ها بازگردیم. جایی که هنوز نساجی به معنی امروزی تعریف نشده و لباس پوشیدن برای افراد مختلف جامعه تعریف دیگری داشت.
نساجی در ایران در آن زمان قبل از اینکه صنعت باشد، یک هنر بود. از این رو هنرهای ماندگاری نیز از آن زمان باقی مانده است. لباس پوشیدن بیشتر از اینکه یک پوشش باشد، نشان دهنده منزلت اجتماعی افراد جامعه بود و هر کسی به همه نوع لباسی دسترسی نداشت.
در طول تاریخ حوادث و اتفاقات بسیار زیادی در صنعت نساجی در ایران تأثیر داشته است و هر جنگ و لشکرکشی باعث شده تا تکنیک ها و فنون به کار گرفته شده در این صنعت با تغییراتی همراه شود. از کشورگشایی نادرشاه افشار به هند گرفته تا حمله مغول ها به خاک ایران هر کدام تأثیرات خود را روی صنعت نساجی در ایران گذاشته است.
ورود تکنیک های نساجی چینی ها به ایران و تبدیل شدن ایران به کشور صادرکننده محصولات نساجی از زمان بسیار دور آغاز شده و تا امروز ادامه داشته است. تاریخ شواهدی دال بر 7000 ساله شدن صنعت نساجی در ایران دارد. بررسی وقایع مربوط به این تاریخ می تواند جذابیت های خاص خودش را داشته باشد.
در این مقاله سعی داریم تا مهم ترین وقایع مربوط به نساجی در ایران را مرور کرده و شما را هر چه بیشتر با تاریخچه این صنعت تا به امروز آشنا کنیم. برای مشاهده تاریخ نساجی ایران در این سفر با ما همراه باشید.
صنعت نساجی در ایران باستان
برای کشف حوادث مربوط به نساجی در ایران باید به کتاب ها و حفاری های باستانی صورت گرفته در نقاط مختلف کشور بازگردیم. البته با توجه به گسترده بودن کشور ایران در آن زمان، اتفاقات مربوط به کشورهای همسایه را نیز می توان به نوعی به ایرانی ها ارتباط داد.
اگر از میان کتاب ها به نوشته های پرفسور گیریشمن در کتاب ایران از آغاز تا اسلام نگاهی بیندازیم، اولین پارچه های بافته شده را باید به 3000 سال قبل از میلاد مسیح در ایران ارتباط دهیم. اما مطالعه شاهنامه حکیم پارسی زبان ما یعنی فردوسی نشان از استفاده از لباس های بافته شده در زمان های خیلی دور دارد.
ابیات این کتاب نشان می دهد که پیشدادیان ایرانیان به عنوان اولین افراد در جهان صنعت ریسندگی و بافندگی که امروزه از آن به عنوان نساجی یاد می شود را به دنبال معرفی کردند. البته شاهنامه فردوسی تنها مدرک دال بر این واقعیت نیست و نوشته های کتاب تاریخ طبری نیز به این واقعه صحه می گذارد.
جدای از این وقایع که چیزی جز نوشته از آن باقی نمانده و شاهد عینی از آنها وجود ندارد، حفاری ها و باستان شناسی های صورت گرفته در جای جای ایران نشان می دهد که اولین پارچه های بافته شده در ایران به 4000 تا 4200 سال قبل از میلاد مسیح برمی گردد. یا بهتر بگوییم قدیمی ترین پارچه های بافته شده از ایرانی ها که در دسترس است و آثاری از آن باقی مانده و امروزه در موزه های مختلف نگهداری می شوند، به این زمان اشاره دارد. قالی های به جامانده از زمان هخامنشیان هم که نشان از هنر بسیار بالای ایران ها در نساجی دارد. این قالی ها تاریخچه صنعت نساجی در ایران را با هنر و هنرمندان بزرگی گره می زند.
صنعت نساجی در ایران در چند سده گذشته
تاریخچه صنعت نساجی در ایران را می توان به دو زمان مختلف تقسیم بندی کرد. نساجی در ایران قبل از حملات مغول ها و نساجی در ایران بعد از حمله مغول ها. حمله مغول ها به ایران باعث شد تا تکنیک ها و فنون نساجی به را گرفته شده توسط چینی های آن زمان نیز وارد تاریخ نساجی ایران شود.
این تکنیک ها و فنون به مرور توسط اقوام مختلف ایرانی اعم از صفویان و زندیان گسترش پیدا کرد و روزبه روز پیشرفت نمود تا در تاریخ به چند سده گذشته می رسد. جایی که صنعت نساجی ایران به عنوان یک هنر از دیرباز باقی مانده باید با ابزارآلات و تکنیک های مدرن گره بخورد. در زمان قاجاریه زمان آن رسیده بود که تجارت ایران با کشورهای خاور دور و اروپا شرایط دیگری به خود بگیرد. هم از نظر واردات و هم از نظر صادرات در این دوره شاهد اتفاقات مختلفی در صنعت نساجی بودیم.
نساجی در ایران در این زمان با وارد شدن محصولات خارجی شرایط متفاوتی را نسبت به گذشته تجربه کرد. از یک طرف هنر ایرانی ها در این تولیدات شهره خاص و عام بود. از طرفی منسوجات وارداتی با زرق و برق چشمگیر باعث شده بود تا خیلی ها به دنبال استفاده از آنها باشند.
در این دوران حمایت امیرکبیر از منسوجات ایرانی باعث شد تا مراکز ریسندگی و بافندگی زیادی در استان های مختلف ایران احداث شده و کار تولید این محصولات را به دست بگیرند. این دوران باعث بروز تحولات زیادی در صنعت نخ ریسی در ایران شد. از این رو سال های پادشاهی قاجاریه را می توان نقطه عطفی در صنعت نساجی در ایران دانست.
ایران صادرکننده منسوجات در تاریخ
مرور پیشینه صنعت نساجی در ایران نشان می دهد که ایرانی ها از زمان های دور خود را به عنوان یک کشور صادرکننده در منسوجات معرفی نموده اند. از زمان قبل از حمله مغول به ایران شاهد حضور تولیدات ایرانی در کشورهای زیادی بودیم.
بعد از حمله مغول اما این شرایط با تغییراتی همراه شد. چند سالی به دلیل استقبال مغول ها از منسوجات چینی باعث شد تا تولیدات ایرانی ها با استقبال خوبی همراه باشد. اما هنرمندان ایرانی با تلفیق تکنیک های به کار گرفته شده توسط چینی ها شرایط بهتری را برای خود فراهم کرده و دوباره منسوجات ایرانی را در کشورهای مختلف شاهد بودیم. ایران حتی امروز هم به عنوان یکی از 10 کشور صادرکننده منسوجات در جهان است.
هر چند امروزه محصولات نساجی مربوط به کشورهای اروپایی مانند ترکیه تبدیل به انتخاب اول بسیاری از ایرانی ها شده است، اما بازنگری تاریخی نساجی در ایران نشان می دهد که تولیدات ایرانی ها از زمان های بسیار دور به عنوان یکی از انتخاب های اصلی مردم جهان شناخته می شده و صنعت نساجی ایران همیشه صنعتی صادرکننده بوده است.
اولین کارخانه نساجی در ایران تأسیس می شود
یکی دیگر از مسائل مهمی که در تاریخچه صنعت نساجی در ایران باید به آن بپردازیم، ظهور اولین کارخانجات مربوط به این صنعت است. هر چند در سال های دور نیز شاهد احداث کارگاه های ریسندگی و بافندگی در بخش های مختلف در ایران بودیم، اما اولین کارخانه نساجی به معنی امروزی در ایران در سال 1304 احداث شد. در این سال با همکاری دولت و بخش خصوصی این کارخانه تأسیس شد و به فاصله زمانی اندکی شاهد احداث کارخانجات متعدد دیگری در استان های مختلف اعم از یزد، کرمان، کاشان و آذربایجان بودیم. این کارخانجات در رشته های مختلفی اعم از پنبه، پشم، ابریشم و کنف در استان های ایران تأسیس شده و محصولات خود را به بازار ایران وارد می نمودند.
اوج دوران صنعت نساجی در ایران به سال های 1320 تا 1332 باز می گردد. زمانی که دولت با هدف صنعتی کردن نساجی در ایران دست به احداث کارخانجاتی پیشرفته و مدرن زد و از این زمان صنعت نساجی ایران به عنوان یک صنعت برتر در جهان شناخته شد.
جمع بندی
در یک بررسی کلی سعی کردیم تا مهم ترین وقایع تاریخی مربوط به صنعت نساجی در ایران را مرور کنیم. نساجی به عنوان یک هنر با ایرانی های باستان گره خورده و تا امروز همراه با جامعه ایرانی با پیشرفت و توسعه روبرو شده است. اطلاع از این تاریخچه گرانبار برای افرادی که در نساجی امروز ایران فعال هستند می تواند انگیزه ای برای تولیدات هرچه بهتر باشد. تاریخی که از 7000 سال پیش آغاز شده و تا همین چند دهه گذشته به عنوان یکی از بهترین های جهان خود را معرفی نموده است.
