فرهنگ اصیل ایرانی با هویت تاریخی خود در تمام آداب و رسوم ، هنرهای دستی و ابزار و وسایل ایرانیان از گذشته رسوخ کرده است. البته با گذر زمان برخی از این المان ها جایگاه خود را از دست دادند و با ورود به دنیای مدرن از حافظه تاریخی ما خداحافظی کردند. اما هنوز هم در هنرهای دستی و معماری ایرانی ، نقوشی وجود دارند که ریشه در تاریخ این فرهنگ دارد. در این میان نقش ترنج در فرش ایرانی به عنوان طرحی اصیل شناخته می شود که برخاسته از فرهنگ و هویت ایرانی است.
این نقش در هنر دستی ایرانی و از جمله قالی دستبافت ، تاریخی بسیار طولانی دارد. در این نوشتار قصد داریم ریشه این نقش در قالی ایرانی را بررسی کنیم و منشا الهاماتی که در ایجاد آن موثر بودند ، بشناسیم.
تاریخچه نقش ترنج در فرش ایرانی
به طور دقیق از نحوه پیدایش این نقش در فرش ایرانی اطلاع کاملی در دست نیست. عده ای از محققین مطرح می کنند که ابداع و شکوفایی نقش ترنج به دوران صفویه بازمی گردد. اما در مقابل ، آرتور پوپ به عنوان یکی از ایران شناسان مشهور معتقد است که نقش ترنج در فرش ایرانی قدمتی بسیار طولانی تر دارد.
ایرانیان از دیرباز و در زمان باستان ، میوه ترنج یا بادرنگ را به خوبی می شناختند و از نقش آن در حجاری ها ، فلزکاری و حتی روی لباس پادشاهان استفاده می کردند. اما رواج کامل این نقش در هنر ایرانی به دوران اسلامی بازمی گردد.
در دوره تیموریان ، این نقش به میزان زیادی روی جلد کتاب ها ترسیم می شد. همچنین در دوره صفویه و قاجار نیز تذهیب کاران نقش ترنج را به همراه لچک اطراف آن استفاده می کردند.
بررسی نقش ترنج در فرش ایرانی
برخی این نقش را صورت تغییر پیدا کرده از نقش خورشید می دانند. همچنین عده ای معتقد هستند که نقش ترنج در فرش ایرانی ، همان نقش حوض است که به تدریج تبدیل به ترنج شده است. در مقابل برخی نیز معتقدند که ترنج برگرفته از حدیثی از رسول اکرم (ص) است. در این حدیث ، مومن قران خوان به ترنج تشبیه شده است.
با مشاهده نقش ترنج در حاشیه صفحات قران کریم ، مساجد معروفی مانند شیخ لطف الله و مساجد عثمانی می توان به این نتیجه رسید که ترنج در نزد مسلمانان جنبه مذهبی و ارزشی داشته است.
نقش ترنج معمولا به شکل بادامی ، لوزی شکل و یا چهار گوش ، بیضی و یا گرد است و در وسط نقشه فرار می گیرد. از این طرح برای جلد قران ، کتب مذهبی و در نقش قالی ایرانی استفاده می شود.
معمولا در هنگام ترسیم این نقش ، به بالا و پایین آن ، «سرترنج» اضافه می کنند که شامل دو قرینه کوچک تر از نقش اصلی است. همچنین اگر به چهار گوشه طرح ، نقشی از یک چهارم ترنج اضافه شود ، به آن «لچک» گفته می شود. در نتیجه به ترکیب این دو نقش در اصطلاح «لچک ترنج» میگویند.
نقش ترنج در فرش ایرانی نیز یکی از نقوش اصلی است. البته ایرانیان در طراحی این نقش خلاقیت های زیادی داشتند .به طوری که آن را با نقوش دیگری ترکیب می کردند و طرح ها و نقش های جدیدی خلق می کردند. از جمله این نقوش می توان به طرح ترنج بندی ، ترنج دسته گل ، ترنج و محراب ، ترنج قندیلی و ترنج شاه عباسی اشاره کرد.
نقش ترنج در قالی بافی خطه های مختلف ایران مورد توجه بوده است. اما در قرن نهم و دهم این نقش در قالی تبریز و کاشان اهمیت بیشتری پیدا می کند. به طوری که جزء نقوش اصلی فرش در این دو شهر می شود.
در دوران صفویه که دوره شکوفایی هنرهای دستی در ایران است ، شاهد فرش هایی با نقش ترنج هستیم. برخی از این فرش ها که شهرت جهانی دارند شامل قالی اردبیل معروف به قالی شیخ صفی و قالی چلسی است.
مفهوم نقش ترنج در فرش ایرانی
نکته جالبی که در اکثر فرش های دستباف ایرانی شاهد آن هستیم ، این است که نقوش در آن ها در اصل نمادی از یک واقعیت و یا آرزو است. حتی فرش هایی که بدون نقشه های پیچ در پیچ و متبحرانه بافته شدند ، نقوشی دارند که هر کدام نمادی از یک آرزو و یا فقدان چیزی بوده است.
در این بین نمادگرایی در فرش ایرانی مسئله ای است که نمی توان آن را به همه نقوش بافته شده روی سطح فرش تعمیم داد. اما از سوی دیگر نمی توان فرهنگ باستانی ایرانی و اعتقادات و ارزش های دینی و مذهبی و یا آداب و رسوم خطه های ایران را در نظر نگرفت. آرزوها و آداب و رسومی که خودشان را به شکل ملموسی در نقوش فرش و یا سایر آثار هنری نشان می دهند.
همان طور که بیان شد نقش ترنج در فرش ایرانی می تواند نمادی از خورشید و یا حوض باشد. اما احتمال بیشتر این است که این نقش نمادی از یک حوض است. پژوهشگران و محققان در این عرصه نیز بیان می کنند که نقش ترنج نمادی از نقش یک حوض است.
اما اگر به این نقش فقط به عنوان یک حوض ساده نگاه کنیم ، چندان جذابیت ندارد. به عبارت دیگر قصد ایرانیان از بافت این نقش در فرش ایرانی و یا در سایر هنرهای دستی مانند تذهیب و معماری هدفی بزرگ تر و مهم تر داشته است.
بهشت خواهی در نماد ترنج
ایران کشوری با قدمت طولانی و تاریخی با شکوه است. با ورود اسلام به ایران ، هنر این مرز و بوم رنگ و بوی مذهبی به خود گرفت و نمادهای هنری در آن نیز تغییرات محسوسی پیدا کردند. در این بین نقش ترنج در فرش ایرانی به عنوان نقش حوض شناخته می شود ، اما سوال اینجاست؛ چه حوضی؟
در فرهنگ ایرانی زندگی پیوندی کامل با آب و آبادانی دارد. به همین دلیل نشان دادن این موهبت الهی در عرصه هنر ایرانی به طور کامل قابل مشاهده است. حتی در معماری ایرانی در ادوار گذشته ، حوضچه هایی ساخته می شد تا جلوه آب در آن مکان باشد. این حوض هایی نیز بیشتر به شکل منحنی بودند و از نظر ظاهری شباهت زیادی به ترنج داشتند.
از سوی دیگر حوض و ترنج نمادی از حوض بهشتی کوثر است. گویی که هنر ایرانی به طور کامل با ارزش های دینی و مذهبی اسلامی تلفیق شده است. هنرمند ایرانی با ترسیم این نقش آرزوی خود در رسیدن به بهشت جاویدان را ترسیم می کند.
همچنین حوض و نقش ترنج در فرش ایرانی نمادی از به هم پیوستن آسمان و زمین است. در این نماد زیستن و جوشش از دل تاریکی و حرکت به سمت نور نشان داده شده است.
کلام پایانی
نقش ترنج در فرش ایرانی نقشی با اصالت و نمادین است که ریشه در اعتقادات مذهبی ، ارزش های آیینی و آداب و رسوم ایرانیان دارد. این نقش نمادی از ابو آبادانی ، خورشید و در یک تعبیر نمادی از حوض و نهر بهشتی کوثر است.
هنرمند ایرانی با ترسیم نقش ترنج در فرش ایرانی آرزوی خود در رسیدن به فردوس را ترسیم می کند و از سوی دیگر اهمیت آب و آبادانی را به خوبی در نقوش هنر خود نشان می دهد. با آگاهی از این مسئله متوجه می شویم که هنر دستی ایرانی و از جمله هنر فرش ایرانی دارای چه اصالت عظیمی است. اصالتی که برگرفته از آیین مذهبی و ارزش های ایرانی و اسلامی است. گویی که هنرمند ایرانی در ساخت و پرداخت ابزارها ، معماری و هنر دستی ، فقط به رفع نیاز توجه نکرده است. بلکه هدفی بالاتر و با ارزش تر از این کار دارد.