یکی از انواع کفپوش های پرطرفدار در تمامی خانه های ایرانی ، انواع فرش های دستباف و ماشینی هستند. استفاده از فرش در ایران سابقه طولانی دارد. به گواهی تاریخ نیز فرش فاخر پازیریک توسط ایرانیان بافته شده است. با توجه به اینکه شهرهای مختلف ایران هر کدام در بافت فرش دستباف ویژگی های خاصی دارند ، در این نوشتار ویژگی فرش کاشان و جایگاه آن را در تاریخ تمدن ایران بررسی می کنیم.
تاریخچه فرش کاشان
کاشان از جمله شهرهای کویری ایران است که سابقه درخشانی در هنرهای دستی مانند تافته بافیف اطلس دوزی و فرش بافی دارد. فرش های این خطه از ایران در دوران صفویه جزء قالی های نفیس به شمار می رفتند و نمونه های درخشان آن در موزه های بزرگ نگهداری می شود.
کاشان مانند سایر نقاط ایران در زمان حمله مغول مورد هجمه قرار گرفت. این مسئله روی هنرف اقتصاد و سایر جوانب زندگی مردم اثر گذاشت. بقه طوری که تا مدت ها فرش بافی در این منطقه رونق اولیه خود را از دست داد. اما به مرور زمان این شهر توانست این هنر در حال مرگ را احیا کند.
در حال حاضر نیز فرش کاشان از جمله فرش های شناخته شده در میان تمامی هنر دوستان در سطح ایران و جهان به حساب می آید. اساتید بزرگی مانند استاد میرزا نصرالله ، استاد افسری و استاد کریم پور گام های موثری در ماندگاری و پویایی فرش کاشان برداشتند.
طرح های فرش کاشان
از دیرباز نقش هایی که در بافت فرش کاشان استفاده می شدند ، شامل طرح های ترنج ، محراب ، سجاده ای ، پنج رنگ ، بته جقه ، شکارگاه ، حیوانی ، گلدانی و درختی و محتشم کاشانی هستند. اما در یک دسته بندی دیگر فرش کاشان در سه دسته اصلی قابل تقسیم است. این طرح ها شامل لچک ترنج ، افشان و خشتی هستند. البته طرح لچک ترنج جزئ طرح هایی است که طرفداران زیادی در تمامی جهان دارد. به طوری که این طرح جزء فرش های پرفروش ایرانی به حساب می آید. در ادامه با انواع طرح های فرش کاشان آشنا می شویم.
- طرح لچک ترنج
فرش لچک ترنج کاشان دارای حاشیه های پهن در چهار طرف فرش است. قسمت میانی فرش و وسط آن طرحی بیضی شکل مانند حوضچه بافته می شود. در لچک هایی که در اطراف فرش قرار دارند ، نمادی از باغچه های قدیمی هستند. همچنین ترنج یا محرابی که در وسط فرش قرار دارد ، یادآور حوضچه هایی هستند که در خانه های قدیمی قرار داشتند.
نگاره های لچک که در چهار طرف قرار دارند ، به سمت محراب و وسط فرش تمایل دارند. این نوع طرح از اواخر دوره اشکانیان در بافت فرش کاشان مورد استفاده و استقبال فرش کاشان بافان قرار گرفت. در حال حاضر نیز جزء طرح های پرطرفدار به حساب می آید.
- طرح افشان
این طرح در اشکال متفاوتی در بافت فرش کاشان استفاده می شود. ویژگی فرش کاشان دارای طرح های افشان این است که لچک و ترنج از نقشه فرش کاملا حذف شده است. به طوری که طرح آشفته و افشان در تمامی فرش بافته می شود.
فرش افشان به این صورت است که در وسط فرش ، نقش هایی از گل ها با ساقه بلند و پربرگ قرار دارد. همچنین در انتهای هر شاخه از گل ها ، شاخه های دیگری به صورت افشان و در هم قرار می گیرند و شکلی زیبا از تجمع پیچ در پیچ گل ، شاخه و برگ ها ایجاد می کند.
- طرح خشتی
در حال حاضر این طرح از فرش کاشان به صورت چندین قطعه جداگانه در فرش بافته می شود. ویژگی فرش کاشان با طرح خشتی به این شکل است که فرش از چندین خشت و تکه تشکیل شده است. هر کدام از خشت ها نیز طرحی متفاوت و متمایز با طرح مجاور خود دارد. به طوری که گویی هر خشت ، داستانی از تاریخ و زندگی بافنده را به نمایش می گذارد. تمامی نقوش درون خشت ها متفاوت از هم هستند. البته بعد از چند خشت ، نقش ها تکرار می شود تا فرش بافته شود.
- طرح محرابی
این طرح تداعی کننده محراب مساجد است و بیشتر در بافت فرش مساجد استفاده می شود. در قسمت بالای زمینه فرش یک قوس محرابی شکل طراحی شده است. همچنین ممکن است که در قسمت بالای محراب خطوطی از قرآن ، احادیث و یا اسماء متبرکه نوشته شود.
در این طرح از فرش کاشان نگاره های با طرح انسان ، حیوان و جانوران بافته نمی شود. زیرا این مسئله موجب ایجاد اشکال در نماز نمازگزاران خواهد شد. این میزان از دقت و توجه در طرح ها و نقوش فرش با اصالت کاشان نشان از رابطه قوی هنرمندان میان زمین و آسمان دارد. هنری که تنها جنبه زیبایی شناختی زمینی در آن مطرح نیست. بلکه معنویات نیز در آن نقش موثری بازی می کند.
- طرح شکارگاه
این طرح در زمان صفویه کاربرد زیادی در فرش کاشان داشت. در این طرح از نقوش و مناظر شکارگاه ، شکار و گیاهان استفاده می شود.
پنج ویژگی فرش کاشان
- ظرافت و بافت بسیار ریز یکی از مشخصه های این فرش است. بافت ریز موجب می شود که نقش های بافته شده در فرش حالت برجسته پیدا کنند.
- فرش کاشان در اندازه و ابعاد متفاوتی بافته می شود؛ اما بیشترین شهرت فرش کاشان در بافت آن با ابعاد سجاده ای است.
- در اطراف فرش لچک ترنج و حاشیه های فرش از طرح های اسلیمی سفید رنگ استفاده می شود.
- زمینه فرش بیشتر به رنگ لاکی است و در حاشیه آن رنگ سرمه ای به کار می رود.
- رج شمار فرش کاشان در اندازه ای بین ۳۵ تا ۴۵ قرار دارد. این مسئله باعث می شود که فرش بافته شده کاملا کاربردی باشد و به عنوان کف پوشی بسیار گرم در خانه استفاده شود.
خصوصیات فرش کاشان از نظر مواد اولیه
در بافت فرش کاشان ، به طور عمده از نخ پنبه برای تار و پود استفاده می شود. البته در بافت فرش های ظریف با رج شمارهای بالای ۷۰ ، چله ابریشم و پود ابریشم به کار می رود. از نظر ساختاری ویژگی فرش کاشان این است که در بافت آن از پود زیر با ضخامت زیاد استفاده می شود. به عبارت دیگر در بافت فرش دو نوع پود ضخیم و نازک به کار می روند که پود زیرین ضخیم است.
از جمله دیگر خصوصیات فرش کاشان بافت ظریف آن است؛ به طوری که تمامی طرح ها و نقش ها به وضوح روی فرش قابل تفکیک و مشاهده هستند. علاوه بر آن به علت استفاده از پشم مرغوب مرینوس ، بافتی مخملی و براق در سطح فرش دیده می شود.
مسئله دیگر تفاوت فرش های بافته شده در شهر و روستاهای اطراف کاشان است. به طوری که فرش های بافته شده در شهر پرزهایی با بلندی متوسط دارند. اما در بافت های روستایی ، قالی ها پرزهای بلندتری دارند. این مسئله باعث می شود که فرش های بافته شده در روستاهای کاشان نسبت به فرش های شهر کاشان گوشتی تر باشند و پرز بلندتری داشته باشند.
کلام پایانی
خصوصیات و ویژگی فرش کاشان در ارائه نقوش اصیل ، زیبا و ماندگار موجب جذابیت آن می شود. علاوه بر آن کاربرد مواد اولیه با کیفیت ، پشم مرینوس ، ابریشم ، پنبه ، کیفیت و مرغوبیت فرش کاشان را بیشتر می کند. به همین دلیل این فرش جزء فرش های پرطرفدار در میان علاقه مندان به فرش دستباف در سراسر جهان محسوب می شود.
