روش های شگفت انگیز رنگرزی نخ قالی و فرش

رنگ آمیزی نخ قالی به صورت سنتی در ایران قدمت صدها ساله دارد. رنگرزهای سنتی برای رنگرزی نخ فرش از فراورده های گیاهی ، حیوانی و معدنی استفاده می کنند. به همین خاطر رنگ مخصوص فرش قدیمی ، به مرور زمان تغییر می کنند و این از رازهای جذابیت فرش ایرانی است! در این مقاله به انواع رنگ فرش و تثبیت کننده می پردازیم و روش درست کردن و استفاده آن ها را مرور می کنیم.

در این مقاله می خوانید:

• رنگرزی نخ فرش به صورت سنتی چه تفاوتی با رنگرزی نوین دارد؟
• رنگ آمیزی نخ قالی سنتی چگونه است؟
• انواع رنگ فرش طبیعی چه هستند؟
• جمع بندی

تفاوت رنگرزی نخ فرش به صورت سنتی با رنگرزی نوین

برای بافت فرش در هر منطقه ای ، از موادی استفاده می کنند که در آنجا یافت می شوند. برای نمونه عمر پشم مرینوس استرالیایی در ایران کوتاه بوده و مناسب بافت فرش نیست. انواع رنگ فرش شیمیایی مصنوعی هم که طی سال ها وارد صنعت فرشبافی ایران شده اند ، به صورت سنتی استفاده می شوند.

در کشور ما هم رنگ آمیزی نخ قالی در هر گوشه ای ، به روش ویژه آن منطقه و با رنگزاهای مخصوص انجام می شود. رنگرزی نخ فرش به صورت سنتی در ایران قدمت صدها ساله دارد. رنگرزهای سنتی ایرانی از فراورده های گیاهی ، حیوانی و معدنی برای تولید رنگزاها و تثبیت کننده ها استفاده می کنند.

یکی از جذابیت های فرش دستباف ایرانی ، به ویژه فرش های قدیمی ، این است که رنگ مخصوص فرش به مرور زمان تغییر می کند؛ یعنی رنگی که در نگاه اول آبی سیر دیده می شود ، با نگاه دقیق تر ، طیفی از رنگ های آبی را نشان می دهد. این یکی از رازهای جذابیت قالی اصیل ایرانی است.

اما جذابیت فرش های جدیدی که با بهترین رنگزاهای کرومی هم رنگ شده اند ، به پای جذابیت قالی های سنتی نمی رسد. رنگ های فرش سنتی درخشش خاصی دارد که به آن پتینه می گویند. فقط کارشناس های خبره دنیای فرش می توانند درباره جذابیت رنگرزی نخ فرش به صورت صنتی ، به شایستگی سخن بگویند.

رنگ آمیزی نخ قالی سنتی چگونه است؟

رنگرزهای قدیمی برای رنگرزی نخ فرش به صورت سنتی از سه روش مختلف استفاده می کنند که عبارت اند از روش مستقیم ، تثبیت کننده و خُمی. هرکدام از این سه روش ویژگی های خود را دارند. در ادامه این روش ها و مزایای هرکدام را بررسی می کنیم.

رنگرزی نخ فرش به صورت مستقیم

رنگرزی مستقیم قدیمی ترین روش رنگ آمیزی نخ قالی است. در این نوع رنگرزی برای تهیه انواع رنگ فرش از مواد طبیعی استفاده می کنند؛ برای نمونه از پوست ارغوان ، رنگ ارغوانی می گیرند. بعضی روش های استفاده از رنگزای ایندیگو هم جزو نمونه های رنگرزی مستقیم هستند.

رنگرزی نخ فرش با رنگزای تثبیت کننده

در این روش تهیه رنگ مخصوص فرش و قالی ، ابتدا پشم با نمک مخصوصی فراوری می شود. نمک های آلومینیوم ، آهن ، قلع و مس از تثبیت کننده های رنگ هستند. این نمک ها باعث می شوند رنگزا روی الیاف پشم بنشیند و رنگ تثبیت شود.

تثبیت کننده در رنگ آمیزی نخ قالی عاملی است که ظرفیت الیاف را برای جذب و ثبات رنگ افزایش می دهد. تثبیت کننده شدت رنگ را مشخص می کند ، بنابراین روش رنگرزی نخ فرش در ایجاد طیف های مختلف رنگ مؤثر است.

رنگرزی نخ فرش با رنگزای خُمی

رنگزای آبی نیلی (ایندیگو) هزاران سال پیش کشف شد. رنگ کردن با این رنگ مخصوص فرش جزو رنگ آمیزی نخ قالی به روش خُمی است. در این روش ، رنگ آبی نامحلول در آب ایندیگو طی فرایند تخمیر استخراج می شود. سپس رنگ اکسید شده و رنگزای آبی ، به رنگزای زرد محلول در آب تبدیل می شوند.

در این مرحله رنگ و پشم را داخل خُم می اندازند. وقتی رنگرز پشم را از خم بیرون می آورند ، رنگ اکسید شده و دوباره آبی نیلی نامحلول در آب به دست می آید. البته الیاف رنگ شده با این روش ، به ویژه الیاف پنبه ای ، مقاومت چندانی در برابر سایش ندارند ، چون رنگزای آبی نیلی پیوند شیمیایی با نخ برقرار نمی کند.

انواع رنگ فرش طبیعی چه هستند؟

رنگرزهای قدیمی هنگام رنگ آمیزی نخ قالی متوجه شدند هرچه پشم بیشتری در دیگ رنگرزی بریزند ، رنگ نهایی کم رنگ تر می شود. آن ها از این نکته برای ایجاد رنگ های بیشتر بهره بردند. برای نمونه رنگی که در ابتدا استفاده می شود سیر است ، اما رنگ های بعدی مدام روشن تر روشن تر می شوند.

به این روش آب رگه می گویند. با استفاده از آن می توان فرش دستبافی با رنگرزی دستی تهیه کرد. در ادامه بعضی از رایج ترین رنگزاهای طبیعی را که به عنوان رنگ مخصوص فرش برای رنگرزی نخ فرش استفاده می شوند ، و جزو گیاهان یا حشرات هستند ، معرفی می کنیم.

• گل داوودی

از گل داوودی برای تهیه رنگ زرد نارنجی استفاده می کنند. گل داوودی در ناحیه مدیترانه تا شرق دوردست و ایران رشد می کند. هرچند بسیاری از رنگزاهای زرد و نارنجی پایداری بالایی ندارند ، اما رنگ نارنجی به دست آمده از گل داوودی به طور معمول پایداری قابل قبولی دارد.

• گیاه زعفران

از کلاله گل زعفران هم رنگ زرد درخشانی مي گیرند که البته پایداری چندانی ندارد. در گذشته برای رنگرزی جامه پادشاهان از آن استفاده می شد ، چون قیمتی بالایی داشت. امروزه از زعفران بیشتر به عنوان ادویه ، و برای تولید دارو و عطر استفاده می شود.

• گیاه روناس معمولی

از ریشه های گیاه روناس معمولی که با نام علمی روبیا تینکتوروم هم شناخته می شود ، برای درست کردن رنگ مخصوص فرش استفاده می کنند. این گیاه در منطقه آناتولی ، آسیای مرکزی ، قزاقستان و ایران یافت می شود. از این رنگزای طبیعی طیفی از رنگ های قرمز تا بنفش را درست می کنند.

• پوسته انار

از پوسته انار هم به عنوان رنگزا برای رنگ مخصوص فرش استفاده می شود. ترکیب انار و تثبیت کننده آلومینیوم ، رنگ زرد با پایداری مناسب ایجاد می کند. ترکیب انار با تثبیت کننده آهن ، رنگ زرد ، قهوه ای تا مشکی با پایداری قابل قبول را به وجود می آورد.

• گیاه گلرنگ

گیاه گلرنگ یا کارتاموس تنکتوریوس ، رنگزای قرمزی است که در حین باارزش بودن ، ناپایدار هم است. اگر به فرش های قرون شانزدهم و هفدهم ایران دقت کنید ، رنگ قرمزشان به طور کامل محو شده است. این رنگ ، از رنگزای گلرنگ به دست می آمد و به همین خاطر ناپایدار بوده است.

• حشره قرمز دانه مدیترانه ای

این حشره روی درخت بلوط قرمز زندگی می کند؛ درخت بلوطی که در سواحل مدیترانه و کوه های زاگرس ایران رشد می کند. گونه های ماده قرمز دانه مدیترانه ای پُر از لارو های متولدbنشده را جمع آوری می کنند ، در سرکه انداخته و سپس خشک می کنند. با این روش رنگ قرمز روشنی با سایه زرد کم رنگ شبیه به قرمز روناسی ایجاد می شود.

• حشره قرمز دانه آرارات

قرمز دانه آرارات که با نام علمی پورفیروفورا هاملی هم شناخته می شود ، روی ریشه های دو نوع علفی زندگی می کند که در باتلاق های نمکی رود ارس رشد می کنند. این حشره رنگزا ، روی ابریشم رنگ صورتی ملایم ، و روی پشم ، رنگ قرمز تیره به وجود می آورد.

• حشره لاک

حشره لاک یا کریا لاکا ، بومی هندوستان و سایر کشورهای جنوب شرقی آسیا است. این حشره ماده ، بدون بال و باردار روی شاخه های گیاهان می نشیند و شیره آن ها را می مکد. سپس صمغی را ترشح می کند که در نهایت همه کولونی را می پوشاند. این شاخه ها را جمع آوری کرده ، فراوری کرده و رنگ قرمز از آن می گیرند.

• گیاه ایندیگو

گیاه ایندیگو رنگ آبی با پایداری بالایی به وجود می آورد. این گیاه را قبل از شکوفه دادن و پیش از طلوع آفتاب می چینند. البته خود گیاه ایندیگو رقیب گیاهی ندارد ، اما امروزه ایندیگوی مصنوعی تولید می کنند که از نظر ظاهری با رنگ طبیعی فرق چندانی ندارد.

این گیاه با مولکول های الیاف پیوند شیمیایی برقرار نکرده و فقط با پیوند فیزیکی ضعیفی به سطح پشم متصل می شود. به همین دلیل آبی ایندیگو در برابر سایش مقاوم نیست. گونه های گیاهی مختلفی حاوی ماده رنگزای اصلی ایندیگو وجود دارند ، اما فقط از چند گونه برای رنگرزی نخ فرش سنتی استفاده می شود.

• درخت گردو

برگ ها و پوسته گردو برای تهیه رنگزای قهوه ای با پایداری بالا استفاده می شود. نکته جالب اینکه در فرش های کلاسیک ترکیه مربوط به قرن های پانزدهم تا هفدهم اثری از قهوه ای گردویی به چشم نمی خورد ، اما این رنگ در فرش های دستباف ایرانی آن دوران وجود داشت.

• جوهر مازو

از ترکیب جوهر مازو یا تانن با آهن ، رنگ سیاه به دست می آید. البته این رنگزا باعث خوردگی پشم می شود. استفاده از نمک ها و لجن آهن کمتر به پشم آسیب می زند. به علاوه طی فرایند رنگ آمیزی نخ قالی سه مرحله ای می توان رنگ سیاهی تولید کرد که باعث خوردگی پشم نخواهد شد.

جمع بندی

رنگ آمیزی نخ قالی به صورت سنتی با استفاده از فراورده های گیاهی ، حیوانی و معدنی انجام می شود. رنگ مخصوص فرش سنتی و طبیعی ، به مرور زمان تغییر می کند و این از رازهای جذابیت فرش ایرانی است. در این مقاله به انواع رنگ فرش و رنگزاها و تثبیت کننده های مورد استفاده برای رنگرزی نخ فرش پرداختیم.